JUKWAA LA KISWAHILI

DHANA YA SARUFI YA KISWAHILI

na

Alcheraus R. Mushumbwa, 2017

Maana ya Sarufi

Lugha za binadamu huwa na mpangilio maalumu wa sauti za binadamu zilizokubaliwa na wanajamii fulani ili zitumike katika mawasiliano yao - wao kwa wao, kwa kufuata utaratibu maalumu. Dhana ya lugha kwa jumla inajidhihirisha bayanikatika mhimili wa mawasiliano; kwa maana kuwa, lugha ni chombo cha kimawasiliano kati ya binadamu na binadamu au jamii na jamii katika eneo fulani kama kabila au taifa, na kadhalika. Hivyo basi, jukumu la kutimiza dhima ya kukidhi haja ya mawasiliano katika jamii kupitia lugha haliwezi kutimia kama chombo hicho (lugha) hakijaundiwa utaratibu maalumu. Utaratibu huo huundwa na wanajamii kwa lengo la kuweka kaida au sheria zinazopaswa kuwaongoza watumiaji wa lugha hiyo ili kuweza kufikisha ujumbe unaoeleweka. Utaratibu huo ndiyo unaoitwa sarufi ya lugha fulani.

Sarufi ni nini?

Kujibu swali la sarufi ni nini, kunaweza kuchukua mamia ya miaka na rundo la maelezo yaliyojazwa kwenye vitabu pamoja na vyanzo mbalimbali vya maarifa lakini bado majibu yake yasifikie kikomo. Hii ni kwa sababu sarufi inahusu lugha; na lugha yenyewe huendelea kupanuka kutoka vizazi hadi vizazi, na hivyo, kuifanya sarufi nayo isiwe na kikomo cha kuifafanua. Maelezo haya yanaelekeza wazi kuwa sarufi ni taaluma pana yenye mambo si haba kuhusu lugha. Kwa maana hiyo, kitabu hiki hakiwezi kueleza kila kitu kuhusu sarufi bali kinagusia baadhi ya vipengele vya sarufi ya Kiswahili ambavyo hupendekezwa kufundishwa katika elimu ya upili wa chini hasa kwa shule za Tanzania. Mara baada ya maelezo haya mafupi ya utangulizi ni muda mwafaka wa kujaribu kutazama majibu ya swali hili. Baadhi ya wataalamu wa isimu (sarufi) wamejaribu kujibu nini maana ya sarufi kama ifuatavyo:

Taasisi ya Ukuzaji Mitaala (1988:28), wanaeleza sarufi kuwa ni mfumo wa taratibu na kanuni zinazotawala matamshi, maumbo, miundo na maana katika lugha. Wanaendelea kufafanua kuwa taratibu na kanuni hizi humwezesha mzawa au mtumiaji yeyote wa lugha: 1) kutoa tungo sahihi na zinazoeleweka, 2) kuelewa tungo zinazotolewa na mtu mwingine anayetumia lugha hiyo.Katika Kamusi Kuu ya Kiswahili (KKK, 2015: 912), sarufi imeelezwa kuwa ni tawi la isimu ya lugha linalojishughulisha na fonolojia, mofolojia, semantiki na sintaksia. Kwa ufupi, maana ya isimu katika lugha ni taaluma inayochunguza na kuchambua mfumo na muundo wa lugha za binadamu. Fonolojia ni sarufi matamshi inayohusika na uchunguzi pamoja na uchambuzi wa utamkaji sauti za binadamukatika lugha husika; na, jinsi sauti hizo zinavyotamkwa na mahali zinapotamkwa sambamba na vipashio vyake. Mofolojia ni sarufi maumbo inayojihusisha na maumbo ya maneno katika lugha. Sintaksia ni sarufi miundo inayochunguza miundo na mpangilio wa maneno katika lugha; nayo, semantiki ni sarufi maana ambayo huchunguza maana katika lugha za binadamu. Sambamba na maelezo ya Taasisi ya Ukuzaji Mitaala na Kamusi Kuu ya Kiswahili,Brinton(2000:8), naye anasema kuwa “sarufi katika taaluma ya lugha, hutumika kurejea kanuni au miongozo, ambayo hutawala lugha.” Kwa maana hiyo, na kwa mtazamo huu, sarufi ni kanuni, sheria au taratibu ambazo lugha husika hujipambanua. Kanuni hizo ndizo huongoza matumizi ya lugha. Kwa jumla, sarufi inaweza kufasiliwa kuwa ni kanuni au taratibu zinazotawala na kuongoza matumizi ya lugha husika. Kanuni hizo huwaongoza watumiaji wa lugha hiyo katika kutumia lugha kwa usahihi ikiwa ni pamoja na kutunga na kuunda tungo sahihi na zinazokubalika katika mfumo wa lugha ya jamii fulani.

Sarufi ya Kiswahili ni nini?

Kama lilivyojibiwa swali la sarufi ni nini, vivyo hivyo, ndivyo hata swali la Sarufi ya Kiswahili ni nini linavyojibiwa, ikimaanishwa kuwa majibu yake yanatokana na msingi wa kurejea wataalamu waliojishughulisha na sarufi ya Kiswahili. Kama ilivyorejelewa mwanzo katika kujibu swali la maana ya sarufi, vilevile Taasisi ya Ukuzaji Mitaala (1988:28) wanasema kuwa Sarufi ya Kiswahili ni mfumo wa taratibu na kanuni zinazotawala matumizi sahihi ya matamshi ya maneno, maumbo ya maneno, miundo ya tungo na maana ya miundo ya Kiswahili. Ni mfumo wa taratibu zinazomwezesha mzungumzaji wa lugha ya Kiswahili kutoa tungo sahihi za Kiswahili na pia zinazomwezesha mtu yeyote anayezungumza Kiswahili kuelewa tungo zinazotolewa na mtu mwingine anayetumia lugha ya Kiswahili. Waaidha, Masebo na Nyangwine (2010:72) wanasema kwamba Sarufi ya Kiswahili ni kanuni zinazotawala maumbo, matamshi, miundo na maana katika lugha ya Kiswahili. Hivyo, sarufi ya Kiswahili, ni sarufi ambayo hujikita katika lugha ya Kiswahili. Ni taratibu na miongozo ya utumiaji wa lugha ya Kiswahili. Kutokana na fasili ya sarufi ya Kiswahili, ni wazi kabisa kuwa sarufi ya lugha ya Kiswahili huwasaidia wazungumzaji wa lugha hii kutambua miundo sahihi ya sentensi wanazozitunga na maneno wanayoyaunda; kuelewa tungo zinazotungwa na watumiaji wengine wa lugha ya Kiswahili. Sarufi ya Kiswahili imegawanyika katika viwango (tanzu) vikuu vinne ambavyo ni: sarufi matamshi, sarufi maumbo, sarufi miundo na sarufi maana.

Viwango vya Sarufi ya Kiswahili

Neno ‘viwango’ hapa limetumika badala ya tanzu au matawi, au vipengele. Kwa hiyo, viwango vya sarufi ya Kiswahili ni vipengele au tanzu au matawi ambayo sarufi ya Kiswahili imegawanyika. Kama ilivyodokezwa, viwango hivi vipo vinne ambavyo ni:

Sarufi Matamshi

Kwa mujibu wa Kadeghe (2012:80), sarufi matamshi huchambua vitamkwa (fonimu) vya lugha inayohusika, ikionesha namna na mahali kila kitamkwa kinapotamkwa. Neno ‘vitamkwa’ (kikiwa kimoja ni ‘kitamkwa[1]’) limetumika badala au kumaanisha sauti zinazotamkwa katika lugha fulani.Naye Matinde (2012:58), anasema sarufi matamshi ina wajibu wa kuchunguza na kufafanua sauti za lugha na uamilifu wake katika mfumo mahususi. Anachokisema Matinde hapa, ni kwamba kazi kubwa ya sarufi matamshi ni kuchunguza na kutoa ufafanuzi kuhusu utendaji kazi wa sauti za binadamu katika lugha maalumu. Hivyo basi, sarufi matamshi ni kiwango au kipengele cha sarufi kinachohusika na uchunguzi pamoja na uchambuzi wa sauti za lugha mahususi. Sauti za lugha mahususi ina maana ya kuwa ni sauti za lugha fulani kama Kiswahili, Kingoni, Kisukuma, Kinyarwanda, Kichina n.k. Zinakuwa sauti maalumu au mahususi pale zinapobainishwa kuwa ni sauti za lugha fulani kama mifano iliyotajwa hapa. Sarufi matamshi ya Kiswahili huchunguza sauti za binadamu na utendaji kazi wake katika lugha ya Kiswahili – yaani, huchunguza uamilifu wa sauti za lugha ya Kiswahili. Aidha, inachunguza na kubainisha sifa za sauti, uamilifu wake na jinsi sauti hizo zinavyotamkwa na kuambatana katika kuunda vipashio vikubwa zaidi ya fonimu; huchunguza namna na mahali sauti hutamkiwa. Pia, Sarufi matamshi hujulikana kama fonolojia au umbo-sauti.[2]

Sarufi Maumbo

Kamusi Sanifu ya Isimu na Lugha (KSIL, 1990:40) inatoa fasili ya sarufi maumbo kuwa ni “tawi la isimu (maana ya isimu imefafanuliwa, rejea maana ya sarufi) ambalo huchunguza maneno na aina za maneno.” Hiki ni kiwango au kipengelecha sarufi ambacho hujikita katika uchunguzi wa maumbo ya maneno kwa kuzingatia uchunguzi wa miundo (jinsi manenoyanavyoundwa) ya maneno, makundi ya maneno na uhusiano wa maneno pamoja na taratibu za uundaji wa maneno. Sarufi maumbo ya Kiswahili huchunguza na kuchambua maumbo ya maneno ya Kiswahili, na namna maumbo hayo yanavyotumika kuunda maneno katika lugha ya Kiswahili pamoja na maana au dhana zinazowakilishwa na maumbo hayo. Tawi hili la sarufi, hushughulikia uchunguzi na uainishaji wa vipashio vya kimaumbo kama mofu na alomofu zake, viambishi, mzizi, shina pamoja na uamilifu wa vipashio hivyo sambamba na mofimu za vipashio hivyo (maana zinazobebwa na vipashio vilivyotajwa). Huchunguza pia uainishaji wa aina za maneno kwa kuzingatia kigezo cha kimaumbo, kimuundo na kimaana.

Sarufi Miundo

Hiki ni kiwango cha sarufi kinachojulikana pia kama sintaksia. Massamba na wenzie (2012:1) wanaeleza kuwa sarufi miundo ni utanzu wa sarufi unaojishughulisha na uchanganuzi wa mpangilio wa maneno katika sentensi na uhusiano wa vipashio vyake. Nao TUKI (1990) wanafasili sarufi miundo kuwa ni tawi la isimu (sarufi) linaloshughulikia uchanganuzi wa mpangilio na uhusiano wa vipashio katika kila sentensi. Fasili za wataalam hawa zikichunguzwa kwa umakini zinabainisha kitu kimoja au kilekile. Hii ni wazi kuwa sarufi miundo ni sarufi inayoshughulikia miundo ya tungo katika lugha. Huchunguza mpangilio wa tungo katika lugha ya binadamu na jinsi mpangilio huo unavyoweza kudokeza maana au dhana iliyolengwa na iliyo sahihi.Sarufi miundo ya Kiswahili hujikita kwenye kuchunguza na kuchambua miundo ya tungo za Kiswahili. Kwa maana hiyo, sarufi miundo si kitu kingine bali ni kipengele cha sarufi chenye kujikita katika uchunguzi, uchambuzi na ufafanuzi wa mpangilio wa maneno katika sentensi na uhusiano wa vipashio vyake. Fauka ya hayo, katika tawi hili la sarufi kinachochunguzwa ni zile sheria au kanuni ambazo ni lazima zifuatwe katika kupanga maneno ya lugha katika mfuatano kwa namna ambayo inafanya maneno hayo kuleta maana inayokubalika na kueleweka katika lugha fulani. Huchunguza tungo kama neno inavyoweza kuungana na tungo neno kuunda tungo kirai au tungo kishazi hadi sentensi sanjari na kuchunguza viambajengo vinavyounda tungo hizi.

Sarufi Maana (Semantiki)

Sarufi maana ya Kiswahili, kwa jina lingine hujulikana kama semantiki au umbo-sauti.[3] Wanaisimu Habwe na Karanja (2004:201) wanafafanua sarufi maana kuwa ni utanzu wa sarufi unaochunguza maana katika lugha ya mwanadamu. Vilevile, Mekacha (2011:13) anaeleza kuwa semantiki ni taaluma inayochanganua na kufafanua miundo na mifumo ya maana na kipashio chake cha msingi katika uchanganuzi ni leksimu, umbo lenye maana moja. Kwa maana hiyo basi, ni dhahiri kuwa sarufi maana ni kipengele cha sarufi kinachochunguza na kuchambua maana katika lugha za binadamu. Sarufi maana ya Kiswahili huchunguza na kuchambua maana zinazokuwa zimebebwa na tungo katika lugha ya Kiswahili. Maana zinazochunguzwa kwenye kiwango hiki cha sarufi ni zile maana za maneno, vifungu vya maneno (kirai na kishazi) na sentensi. Hapa ndipo wanasarufi (isimu) huchunguza na kuchambua nadharia mbalimbali zinazofasili maana, aina za maana, jinsi ufasili wa watumiaji wa lugha huathiri maana katika lugha. Kiwango hiki kimekua na kutanuka zaidi hadi kufikia hatua ya kuzaa kipengele kingine kinachoitwa pragmatiki. Pragmatiki ni isimu inayochunguza maana za usemi katika muktadha maalumu. Huchunguza jinsi maana zinavyofasiliwa na wazungumzaji kulingana na mazingira ambamo mazungumzo hayo hutokea. Japo kumekuwepo na mtazamo kwa baadhi ya wanaisimu kuipa hadhi ya upekee kama utanzu wa isimu unaojitosheleza lakini mama mzazi wa pragmatiki kama taaluma ya maana ni isimu maana (sarufi maana).

Hadi kufika hapa, kwa kiasi fulani sarufi imeelezwa japo si kwa kirefu ila ufafanuzi huu unatosha kutoa mwanga na uelewa wa dhana ya sarufi na vipengele vyake kwa jumla.

Maswali

(a)  Eleza maana ya sarufi.

(b)  Fafanua kwa mifano sarufi ya Kiswahili maana yake ni nini?.

(c)   Taja na ueleze kwa ufupi tanzu tano za sarufi ya Kiswahili

MAREJEO

BAKITA,Kamusi Kuu ya Kiswahili (KKK), Dar es Salaam: Longhorn Publishers Limited,

               2015.

Brinton, Laurel J, The Structure of Modern English: A linguistic Introduction, Amsterdam:

                      John Benjamin Publishing Company, 2000.

Habwe, John na Peter Karanja, Misingi ya Sarufi ya Kiswahili, Kenya: Phoenix Publishers,

              2004.

Kadeghe, Michael, Kiswahili kwa Shule za Sekondari Tanzania Kidato cha Kwanza,

                 Toleo la 3,Dar es Salaam: Jamana Printers Limited, 2012.

Kihore, Y. M., D. P. B. Massamba na Y. P. Msanjila, Sarufi Maumbo ya Kiswahili Sanifu

                (SAMAKISA) Sekondari na Vyuo, Chapa ya 6, Dar es Salaam: TUKI, 2012.

Mhilu, Greyson na Masebo J. A, Kiswahili kwa Shule za Sekondari Kidato cha Tatu, Dar es

            Salaam: Nyambari Nyangwine Publishers, 2010.

Matinde, Riro S, Dafina ya Lugha, Isimu na Nadharia, Mwanza: Serengeti Educational

                Publishers (T) Ltd, 2013.

Taasisi ya Ukuzaji Mitaala, Kiswahili Sekondari, Dar es Salaam: Kitabu Commercial Ltd,

           1988.

TUKI,Kamusi Sanifu ya Isimu na Lugha.Dar es Salaam: Eductational Publishers and

             Distributors Ltd, 1990

---

[1]Kamusi Kuu ya Kiswahili inatoa fasili ya neno ‘kitamkwa’ kuwa ni kipande sauti katika mfumo wa lugha chenye sifa bainifu kis.: fonimu.

[2]Rejea Y.M.Kihore na wenzake (2012:2)

[3]Wataalamu wa Isimu,Massamba na wenzie (2012:30) na Kihore na wenzie (2012: 3) wanatumia istilahi ‘umbo-maana’ kurejelea dhana ya sarufi maana (semantiki).